Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu(DEHB)

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında başlayan ve yetişkinlikte de devam edebilen, dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri ile karakterize nörogelişimsel bir bozukluktur.[107]

8. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında başlayan ve yetişkinlikte de devam edebilen, dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri ile karakterize nörogelişimsel bir bozukluktur.[107]

8.1. DSM-5 Tanı Kriterleri

DEHB (Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu) tanısı koymak için DSM-5'e göre belirli kriterler bulunmaktadır. Bu kriterler, bulguların "kendini gösterme şekline" göre dikkat eksikliği ve hiperaktif-dürtüsel olmak üzere iki ana grupta özetlenmiştir.[108, 109, 110]

Tablo 8.1: Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) DSM-5 Tanı Kriterleri

Kriter No.	Belirti Grubu	Belirti	Açıklama
A.	Dikkatsizlik Bulguları	En az altı (17 yaş ve üzeri için beş) belirtinin en az 6 ay süreyle, gelişim düzeyine göre uyumsuz ve olumsuz etki edecek şekilde bulunması:
1.	Detaylara Dikkat Etmeme	Detaylara dikkat etmez, okul ödevlerinde, işte veya diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.
2.	Dikkatini Sürdürmede Güçlük	Görevleri tamamlama veya oyun etkinliklerinde dikkatini sürdürmede zorluk yaşar.
3.	Dinlemez Görünme	Doğrudan konuşulduğunda dinlemez görünür.
4.	Yönergeleri Takip Etmede Güçlük	Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemez, okul ödevlerini, ev işlerini veya iş yerindeki görevleri tamamlayamaz.
5.	Organizasyon Sorunu	Görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk yaşar.
6.	Yoğun Düşünme Gerektiren İşlerden Kaçınma	Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmaktan kaçınır, sevmez veya bu işleri yapmada isteksizdir.
7.	Eşyalarını Kaybetme	Görevler veya etkinlikler için gerekli eşyalarını (örn. oyuncaklar, okul malzemeleri, kalemler, kitaplar, aletler, cüzdan, anahtarlar, evraklar, cep telefonu) sık sık kaybeder.
8.	Dikkati Kolayca Dağılma	Dikkati kolayca ilgisiz dış uyaranlara kayar.
9.	Günlük İşleri Unutma	Günlük etkinliklerde unutkandır.
B.	Hiperaktif-Dürtüsel Bulgular	En az altı (17 yaş ve üzeri için beş) belirtinin en az 6 ay süreyle, gelişim düzeyine göre uyumsuz ve olumsuz etki edecek şekilde bulunması:
1.	Yerinde Duramama	Sıklıkla elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
2.	Oturmada Sıkıntı	Oturması beklendiği durumlarda yerinden kalkar.
3.	Koşma/Tırmanma	Uygunsuz durumlarda koşar ya da tırmanır (yetişkinlerde huzursuzluk hissiyle sınırlı olabilir).
4.	Sessizce Oynamada Güçlük	Sessiz sakin oyun oynamakta ya da boş zaman etkinliklerine katılmakta güçlük çeker.
5.	"Motor Takılmış Gibi"	"Motor takılmış gibi" ya da "düz duvara tırmanırcasına" hareketlidir.
6.	Aşırı Konuşma	Aşırı konuşur.
7.	Cevabı Yapıştırma	Sorulan soru tamamlanmadan cevabı yapıştırır.
8.	Sırasını Beklemede Güçlük	Sırasını beklemekte zorluk yaşar.
9.	Söz Kesme/Araya Girme	Başkalarının sözünü keser veya araya girer (örn. konuşmalara veya oyunlara).
C.	Başlangıç Yaşı	Dikkatsizlik veya hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin birkaçı 12 yaşından önce başlamış olmalıdır.
D.	Ortam Yaygınlığı	Belirtilerin birden çok ortamda (örn. evde, okulda/işte, arkadaşlarla veya akrabalarla, diğer etkinliklerde) kendini göstermesi.
E.	Klinik Sıkıntı/İşlevsellikte Bozulma	Belirtilerin, toplumsal, mesleki veya eğitimsel işlevsellikte belirgin bozulmaya neden olması.
F.	Dışlama Kriterleri (Başka Ruhsal Bozukluk)	Belirtiler şizofreni veya başka bir psikotik bozuklukla daha iyi açıklanamaz ve başka bir ruhsal bozukluğun (örn. duygudurum bozukluğu, anksiyete bozukluğu, dissosiyatif bozukluk, kişilik bozukluğu, madde zehirlenmesi veya yoksunluğu) gidişi sırasında ortaya çıkmamıştır.

Belirtileri ve Klinik Görünüm

DEHB'nin belirtileri bireyden bireye değişiklik gösterebilir, ancak genel olarak dikkat dağınıklığı, hiperaktivite ve dürtüsellik olmak üzere üç temel grupta toplanır.[107, 111]

Dikkatsizlik Belirtileri: Görevleri tamamlama güçlüğü, detaylara dikkat edememe, unutkanlık, dinlemez görünme, verilen komutları takip etmede zorlanma, organizasyon sorunları, yoğun düşünme gerektiren işlerden kaçınma, eşyalarını kaybetme, dikkatin kolayca dağılması ve günlük işlerini unutma.[107, 108, 109, 110, 111] Bu durum, özellikle akademik ve mesleki yaşamda verimliliğin düşmesine neden olabilir.[107]

Hiperaktivite Belirtileri: Yerinde duramama, sürekli hareket halinde olma, gereksiz konuşma, uzun süre oturamama, koşma veya tırmanma (çocuklarda), sessizce bir şeyle meşgul olmada sıkıntı yaşama, "motor takılmış gibi" hareketli olma.[107, 108, 109, 110, 111] Yetişkinlerde ise otururken bile ayak sallama, kalemle oynama veya sürekli bir aktivite ihtiyacı duyma gibi belirtiler olabilir.[107] Hiperaktif bireyler, enerjilerini doğru yönlendiremediklerinde sosyal ortamlarda uyum sağlamakta zorlanabilir ve bu da çevreleriyle olan ilişkilerini olumsuz etkileyebilir.[107]

Dürtüsellik Belirtileri: Sırasını beklemekte zorlanma, ani karar verme, düşünmeden hareket etme, başkalarının sözünü kesme, cümlelerini tamamlama ve riskli davranışlarda bulunma.[107, 108, 111] Bu durum, bireyin sosyal ilişkilerinde problem yaşamasına, akademik ve mesleki hayatında riskli davranışlar sergilemesine neden olabilir.[107]

DEHB'nin Yaşa ve Cinsiyete Göre Farklılıkları:

·         Çocuklarda DEHB: Genellikle sınıf ortamında ve sosyal ilişkilerde belirgin hale gelir. Sürekli koşma, zıplama, yerinde duramama, derslere odaklanamama, sıraya girememe, söz kesme, talimatları takip etmede zorluk ve arkadaşlık ilişkilerinde uyum sağlamakta güçlük çekme gibi belirtiler yaygındır.[111, 112]

·         Yetişkinlerde DEHB: Çocukluk dönemindeki belirgin hiperaktivite sıklıkla azalır; bunun yerine dikkat dağınıklığı, unutkanlık, zaman yönetimi sorunları, dürtüsellik (finansal veya sosyal riskli davranışlar) ve duygusal düzenleme zorlukları (kolay sinirlenme, duygusal iniş çıkışlar) ön plana çıkar.[111] Bu belirtiler, yetişkin bireylerin profesyonel ve özel yaşam kalitesini önemli derecede etkileyebilir.[111]

·         Kadınlarda DEHB: Erkeklere kıyasla daha ince ve gözden kaçabilir belirtilerle ortaya çıkabilir. Özellikle hiperaktivite yerine dikkat eksikliği ve içe dönüklük öne çıkar. Görevlerde odaklanma zorluğu, detayları atlama, unutkanlık, sosyal ortamlarda daha çekingen davranma, düşük özgüven, anksiyete ve depresyon gibi ek duygudurum bozukluklarının görülme olasılığı daha yüksektir.[111] Kadınlar, sosyal beklentiler nedeniyle DEHB belirtilerini bastırmaya çalışabilir, bu da tanıyı geciktirebilir.[111]

DEHB, zekayı doğrudan etkilemez.[111, 113] Ancak dikkat, konsantrasyon ve yürütücü işlevlerde yaşanan zorluklar, bireylerin potansiyellerini tam olarak ortaya koymalarını engelleyebilir.[111, 113] Toplumda DEHB'nin sadece "enerji fazlalığı" veya "disiplinsizlik" olduğu gibi yanlış algılar bulunmaktadır.[111, 113] Oysa DEHB, nörogelişimsel bir bozukluktur ve çocukların bilinçli olarak sergiledikleri bir davranış biçimi değildir.[113] Bu yanlış algıların düzeltilmesi, DEHB'li bireylerin yaşam kalitesini artırmada kritik bir rol oynar.[113]

DEHB, yaşam boyu birçok alanda olumsuz işlevsellikle ilişkilendirilmiş nörogelişimsel bir bozukluktur.[114, 115] Çocukluk döneminde okul başarısında düşüş, arkadaş ilişkilerinde zorluklar ve sosyal problemler görülebilir.[111, 116] Yetişkinlikte ise iş ve sosyal hayatta zorluklar, ilişkilerde uyumsuzluk, iş yerinde verim kaybı, ani kararlar alma ve finansal riskli davranışlar gibi sorunlar devam edebilir.[111, 116, 117] Bu durum, DEHB'nin sadece çocukluk çağına özgü bir sorun olmadığı, yetişkinlikte de devam edebildiği gerçeğini vurgular.[113] Bu nedenle, DEHB'nin yaşam boyu etkilerini anlamak ve bireyin yaşına ve ihtiyaçlarına göre farklı tedavi ve destek stratejileri geliştirmek önemlidir.

DEHB olgularında en sık rastlanan komorbid durumlar arasında duygudurum bozuklukları (özellikle majör depresyon ve bipolar bozukluk), alkol-madde kullanım bozuklukları, anksiyete bozuklukları, kişilik bozuklukları ve yeme bozuklukları yer almaktadır.[13, 114, 115] Özellikle DEHB'li bireylerde sigara ve madde kötüye kullanımı, yasal sorunlar, kötü akran ilişkileri ve kendine güven kaybı riski artmaktadır.[115]